اکنون و پس از گذشت 6 دوره سرشماری 10 ساله در ایران، در شرایطی سرشماری نفوس و مسکن سال 95 آغاز شده است که برخی رخدادها نظیر تغییر سیاست های کلان جمعیتی، پیشرفت ابزار و تکنولوژی های ارتباطی، تحولات جدید جمعیتی ایران از نظر کمیت و کیفیت و... فرصت و تهدیدهای متفاوتی را پیش روی جمعیت کشور گذاشته است.
به گزارش «تابناک» جدا از وضعيت ساختاري سرشماري كه بيشتر ناظر بر كميت و كيفيت انجام سرشماري است، موضوع مهم ديگری که باید به آن توجه کرد، آسيب شناسي سرشماري هاي صورت گرفته در دوره های گذشته و نیز بررسی وضعیت فعلی جمعیت در ایران است.این موضوع مشخص می کند جمعیت و ویژگی های وابسته به آن، چه فرصت و تهدیدهای را در آینده برای ایران رقم می زند؟
دكتر «محمد ميرزايي» عضو هيئت علمي دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران و رئيس انجمن جمعيت شناسي ايران در مورد انجام سرشماری های متوالی در کشور و ضرورت آن به «تابناک» گفت: هدف از انجام سرشماري های نفوس و مسکن این است که از اطلاعات آن در برنامه ريزي های کلان کشوری استفاده شود و بزرگ ترين كاربرد داده ها جمعیتی نیز براي سازمان برنامه و بودجه است كه از آن براي برنانه ريزي هاي خود استفاده می کند.
به نظر من انجام سر شماری در همان فواصل 10 ساله كافي است و 5 ساله كردن سرشماری ها ضمن بالا بردن هزینه ها اثر قابل ذکر دیگری ندارد. به ویژه اینكه فواصل 10 ساله آمارگیری برای انجام مطالعات کارشناسی و برنامه ریزی های بلند مدت امکان و اثرگذاری بهتری دارد.
«میرزایی» در ادامه و در رابطه با مشکلات و نقص هایی که سرشماری در ایران دارد، گفت:: يكي از مشكلات سرشماري هاي ايران اين است كه در سياست گذاري ها معمولاً مسئولان امر اسير جوسازي هاي غير كارشناسي مي شوند و وقتي متوجه اشتباه شان مي شوند كه ديگر دير شده است. جمعيت و سیاست های جمعیتی در ایران از این جوسازی ها بی تأثیر نیست و در حال حاضر مشخص نيست مسئولان در برخورد با مسئله جمعیت به دنبال چه هستند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در مورد فرصت های بهینه که جمعیت ایران از آن برخوردار است و می تواند زمینه ساز توسعه کشور باشد، ادامه داد: از نظر ساختار سني وضعیت جمعیتی ايران عالی است و ما در یک فرصت طلايي قرار داريم. دلیل آن هم این است که يك سوم جمعيت ايران در سن فعاليت قرار دارند.
اگر در همه زمينه ها برنامه ريزي مناسب صورت گیرد و اشتغال و ازدواج جوانان فکری اساسی انجام گیرد شکل گیری یک جهش توسعه ای دور از انتظار نیست چرا که اگر دقت کنید کشورهایی نظیر ژاپن، كره جنوبي و چين نیز در همین فرصت طلايي ایجاد شده در ساختار جمعیتی شان به جهش اقتصادي دست یافتند.
این متخصص مسائل جمعیتی در مورد نحوه برخورد مدیران ارشد کشوری با مسئله جمعیت افزود: متأسفانه در كشور ما فقدان برنامه ريزي صحیح و اصولی مشكلي بزرگی است كه اجازه نمي دهد پيشرفت و جهش اقتصادی صورت بگيرد. در سال هاي گذشته در کشور دو بار بزرگ ترین نهاد برنامه ریزی یعنی سازمان برنامه و بودجه منحل شد و این خود به خوبی گویای بی توجهی مسئولان به اهمیت برنامه ریزی است.
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران همچنین در مورد تهدیداتی که جمعیت ایران با آن رو به رو است و سرشماری سال جاری باید به دقت آن را بررسی کند، گفت: متأسفانه در سال هاي گذشته بسیاری از مسئولان و کارشناسان به مسئله انفجار جمعيت توجه ندارند، چرا که هنوز هم ميزان رشد جمعيت در ایران حدود 1/4 است که آمار بالایی است. اگر شما به همین مسئله بحران آب توجه کنید متوجه می شوید كه تعداد جمعيت 80 ميليون نفر جمعيت کمي براي ايران نيست. در حال حاضر سالانه 1 ميليون نفر به جمعيت ايران افزوده مي شود و روند كنوني استمرار افزایش جمعیت در ایران را به همراه خواهد داشت.
در کشور اکثر کسانی که در مورد جمعیت سخن می گویند و تهدیدات آن را بر می شمارند به موضوع کاهش جمعیت اشاره می کنند، حال آنکه تهدید مهمی که متوجه جمعیت ایران است نه کاهش جمعیت بلکه کاهش سطح باروري به زير سطح جانشيني است. انجمن جمعيت شناسان این تهدید را 16 سال پیش مورد اشاره قرار داد و گفت که جمعیت کشور در حال رفتن به سمت جمعيت زير سطح جانشيني است که البته آن موقع خيلي ها به ما خنديدند.
علت اینکه می گوییم این بزرگ ترین تهدید جمعیت ایران است، آن است که تأثير باروري زير سطح جانشيني مقطعي نيست و در حال حاضر هر 10 زن ايراني کم تر از 21 فرزند دارند که این واقعیت سطح جانشيني جمعیت كشور تهديد می کند و در آینده نرخ رشد را به صفر می رساند. به عبارتی اگر چه ما در حال حاضر نرخ رشد 4/1 را داریم و جمعیت کشور رو به افزایش است اما سطح فرزندآوری خانواده با سطح مطلوب جانشینی فاصله زیادی دارد.
«میرزایی» اقداماتی که مسئولان برای مقابله با تهدیدات جمعیتی ایران باید داشته باشند، اضافه کرد: مسئولان باید نهایت تلاش خود را برای تسهيل ازدواج انجام دهند و سياست آنها در این زمینه باید تشويقي ولي غير مستقيم باشد. اينكه بخواهند براي افزايش جمعيت بحث پول دادن را مطرح كنند، باعث مي شود تنها افرادی که مضطر و دارای نیاز شدید مالی به اين سمت بروند که اين خود آسيب هايي برای جامعه خواهد داشت.
در بسياري از كشورها كساني كه ازدواج مي كنند، ماليات شان كم مي شود و كساني كه بچه دار مي شوند از آنها مالياتي گرفته نمي شود. این رفتار می تواند در کشور ما نیز زمینه افزایش نرخ باروری را تا رسیدن به معیار جانشینی کمک کند. تجربه نشان مي دهد رشد اقتصادي منفي و یا پایین سن ازدواج را بالا مي برد و این موضوع در کشور ما نیز رخ داد و در حال حاضر سن ازدواج زنان به 24 سال و سن ازدواج مردان نيز به 28 رسيده است.
این استاد دانشگاه و متخصص جمعیت شناسی در بخش دیگری از سخنان خود از توزیع نامتناسب جمعیت در کشور به عنوانی یکی دیگر از تهدیدهای جمعیتی ایران یاد کرد و گفت: بحث توزيع متناسب جمعيت يك بحث بسيار مهم است كه در کشور ما به اين مسئله زياد توجه نمی شود و به نقطه انفجار رسیدن تهران از نظر جمعیت گوياي همين مدعا است. مسئولان بايد از اين توزيع نامتناسب جمعيت عبرت بگیرند و براي آينده تلاش کنند تا شرايط بهتري را فراهم کنند.
در کشور از منابع مادي و تجدیدناپذیر موجود به صورت غیر اصولی و بدون برنامه ریزی بهره برداری بیش از حد می شود و این موضوع گوياي آن است كه ما در كشور از همين داده هاي به دست آمده در سرشماري ها به خوبي استفاده نمي كنيم.
میرازیی در پایان و پاسخ به این سئوال که مسئولان تلاش می کنند جمعیت ایران را به 150 میلیون نفر برسانند، اضافه کرد: بايد دقت كرد كه در حال حاضر كيفيت جمعيت از نظر آگاهي و سواد بالاتر رفته و تكنولوژي هاي جديد شرايطي را ايجاد كرده است كه در گذشته جامعه با آن رو به رو نبود. در کل نبايد از اين تغييرات ترسيد. اين ها حقايقي است كه بايد آنها را بايد پذيرفت و البته بايد آن را هدايت كرد.
اين كه جوانان ايراني دير ازدواج مي كنند يا خانواده ها به دنبال بچه دار شدن نیستند علت دارد و در عالم واقع كسي از بچه دار شدن يا ازدواج کردن بدش نمي آيد. موضوع به مشکلات اقتصادی و اجتماعی جامعه باز می گردد که مسئولین باید برای رفع مشکلات تلاش کنند.
اگر آهنگ رشد جمعيتي مان صفر نشود و با همین روند کنونی رشد جمعیت ادامه یابد رسيدن به جمعيت 150 ميليون نفر در دسترس است اما پيش از اينكه به اين سمت حرکت شود لازم است تا در مورد مسائلی نظیر سرانه آب، آلودگي هوا، منابع مادي و... به يك راهكار بهينه دست پیدا کنیم.
بر اساس آنچه رفت مشاهده می شود که بی میلی جوانان به ازدواج، تمایل نداشتن خانواده به فرزند آوری، فقدان برنامه ریزی، آمایش نامناسب و توزیع بی برنامه فضایی جمعیت، بهره برداری بی رویه از منابع تجدید ناپذیری که بخش عمده ای از آن سهم آیندگان است، از جمله موارد تهدیدی است که به راستی در صورت عدم توجه جدی به آنها باید منتظر تضعیف هر چه بیشتر گام های توسعه و جهش در ایران بود.
