صدیقه رضوانینیا: حجتالاسلام مهدی غلامعلی، استادیار دانشگاه قرآن و حدیث، نویسنده کتاب «در جستجوی خورشید» با موضوع حضرت امام رضا علیهالسلام است که چندی پیش طی مراسمی در مشهد رونمایی شد. خبرگزاری فرهنگ رضوی، در گفتگو با این نویسنده به تحلیل و بررسی ادبیات رضوی را پرداخته است.
چه شد بین موضوعات مختلف سراغ ادبیات رضوی رفتید؟ آیا علاقه شما به حضرت رضا (ع) موجب این تصمیم شد؟
نه، اینکه بگوییم ما به یک امام بیشتر علاقه داریم من این حرف را چندان نمیپسندم همه ائمه نور واحد هستند. اما نکته بسیار مهم این است که در بین ائمه اطهار، خوشبختانه آثار بسیار خوبی درباره امام هشتم به دست ما رسیده. یعنی حضرت جزو معدود امامان ما هستند که آثاری از ایشان به ما رسیده. کلاً در بین ائمه، امیرالمومنین، امام صادق علیهالسلام و امام رضا علیهالسلام و البته پیامبر اکرم کسانی هستند که ما درباره آنها منابع داریم.
متون ما درباره این چهار بزرگوار بیشتر است. دلیل آن این است که مثلاً امام صادق (ع) مدت امامت طولانی داشتند و همزمان درگیری بین بنیعباس و بنیامیه بوده و امام توانستند از این فرصت خوب بهره گیرند. امام رضا علیهالسلام و امام علی علیهالسلام هم به دلیل اینکه در مقطعی در بدنه حکومت قرار گرفتند این باعث شد زیر ذرهبین باشند و کارهای آنها به ما گزارش شود.
من در کتاب «امام رضا (ع) و زندگی»، که بهنشر منتشر کرد خواستم سبک زندگی امام رضا (ع) را گزارش بدهم و دیدم این کار امکانپذیر است درحالیکه درباره سبک زندگی بقیه ائمه خیلی کار دشواری هست. چون از برخی از ائمه ما فقط احادیث و روایات داریم آنهم بسیار محدود. اما خوشبختانه چون در مقطعی امام رضا (ع) در بدنه حکومت قرار داشتند، بسیاری از عملکردها و رفتارهای آن بزرگوار گزارششده است. ما کاتبی داریم که خلیفه عباسی برای امام رضا علیهالسلام گذاشته تا تمام کارهای امام رضا (ع) را گزارش کند. از نامهنگاری امام رضا(ع) تا رفتارها و برخوردهای ایشان. یا فردی به نام رجاءبن ابی ضحاک که همراه امام رضا (ع) از مدینه تا مرو است همه مطالب را مثل یک خبرنگار خوب و موفق زیر ذرهبین قرار داده و برای مأمون گزارش کرده است که در کتاب عیون اخبارالرضا هم اینها نقلشده. یا مثلاً برای شهادت امام رضا علیهالسلام، ما چندین گزارش خوب و مفصل داریم. به حدی این قابلتوجه است که همین خواجه اباصلت هروی که مهمان مردم خراسان است، یک کتاب در آن زمان نوشته به نام «وفات الرضا». غیرازاینکه در محضر امام رضا (ع) و خدمت ایشان بوده، برایش اهمیت داشته که وفات امام را هم برای ما به تصویر بکشد.
خوشبختانه جناب شیخ صدوق رحمهالله علیه در کتاب عیون اخبارالرضا، احادیثی که در موضوع وفات امام رضا (ع) آمده را از قول خواجه اباصلت هروی نقل کردهاند که احادیث خوب و ارزشمندی است.
بنابراین تأکید میکنم آن چیزی که سبب میشود در سبک زندگی یا احادیث، امام رضا (ع) مقداری بیشتر کار شود این است که فقر منبع در این زمینه کمتر وجود دارد. خوشبختانه بسیاری از منابع به ما گزارششده. این از مزیتهای دوران امام رضا علیهالسلام است که متأسفانه برای بقیه ائمه این امکان وجود نداشته است.
البته اگر از جهت دیگر بخواهیم قضاوت کنیم واقعیت این است که باوجوداین منابع و با توجه به اینکه ایشان تنها امام میهمان سرزمین ما هستند، باز ما در این زمینه با خلأ آثار روبرو هستیم.
البته خلأ آثار قوی. ببینید یکوقت ما غذای خوب درست نمیکنیم چون اصلاً مواد اولیه نداریم. اما یکبار مواد اولیه داریم ما وقت نمیگذاریم و هزینه نمیکنیم.
در زمینه ادبیات رضوی مثل حالت دوم صادق است. یعنی ما مواد اولیه خوب داریم اما از همان مواد دمدستیها و نهچندان باکیفیت استفاده میکنیم، چون مهارت لازم را نداریم. مثلاً نویسنده ما چون زبان عربی که بیشتر متون دینی اصیل ما به این زبان است، بلد نیست میرود و از متون فارسی استفاده میکند این متنها هم معمولاً از رویهم کپیبرداری شدهاند؛ خلاصه مطالب اصیل و معتبر نصیب نویسنده نمیشود اگر ما به فرمایش خود امام رضا علیهالسلام مبنی بر اینکه ابتدا علوم ما را یاد بگیرند آنگاه به دیگران بیاموزند عمل کنیم آثار جذابی خلق خواهد شد.
نسل امروز خیلی علاقه دارد که سراغ قالبهای هنری برود، مثلاً زندگی ائمه را در قالب رمان و داستان و هر چیزی که جذابیت بیشتری دارد دنبال کند، به نظر شما ادبیات رضوی در این قالبها در چه وضعیتی است؟ بهخصوص اینکه نویسندگان ما خیلی هم جرئت ندارند در مورد ائمه سراغ قالبهایی مثل رمان و داستان بروند به دلیل محدودیتهایی که وجود دارد.
ببینید ما کلاً در زمینه رمانهای مذهبی و اسلامی اصلاً قوی نیستیم. البته من در این زمینه بهعنوان نویسنده قضاوت نمیکنم بهعنوان خواننده نظر خودم را میگویم.
یعنی ما کتاب داستان یا رمان خوب برای کودکان یا نوجوانان درباره مسائل مذهبی خیلی کم پیدا میکنیم خیلی انگشتشمارند این آثار. بااینکه نویسندگان برجستهاي داریم. شاید به تعبیر شما جرئتش را کمتر دارند. اما یکی از کارهایی که قطعاً حداقل درباره امام رضا (ع) میتوان انجام داد این است که نویسندگان سراغ اصحاب و یاران حضرت بروند ما در این زمینه که محدودیت نداریم و دستمان باز است. اما باید مراقب بود امام رضایی تصویر نکنیم که خودمان دوست داریم؛ بلکه امام رضايي باشد که در متون روایی و تاریخی ما آمده است.
عبارتی از امام رضا علیهالسلام در تاریخ آمده که جالب است. اباصلت از امام میپرسد که چطور میتوان امر ولایت را برای مردم احیا و زنده کرد، حضرت میفرمایند: اول بروند معارف ما را یاد بگیرند. بعد بیایند به مردم یاد بدهند. یعنی اگر کسی میخواهد برای ما بنویسد و درباره ما حرف بزند اول خودش چیزی در چنته داشته باشد اطلاعاتش کامل باشد بعد برای بقیه بیان کند.
برای شما مثالی عرض کنم شما آثار استاد سید مهدی شجاعی را دنبال کنید میبینید ممکن است یک کتاب داستان یا رمان ایشان مثلاً 100 صفحه باشد. اما برای نگارش این 100 صفحه کتاب، آقای شجاعی کلی مطالعه کردهاند. شما وقتی سراغ منابع آخر کتاب میروید میبینید ایشان چقدر کتاب دیده و مطالعه کرده که حاصلش نگارش یک کتاب 100 صفحهای بوده است. برای کتاب از دیار حبیب که استاد شجاعی نوشته است، شما میبینید که چقدر مطالعه کردهاند برای واقعهای که در یکشب اتفاق افتاده.
بنابراین اگر کسی میخواهد رمانی بنویسد، ولو درباره یک حادثه کوچک باید از غنای مطالعاتی لازم برخوردار باشد، یعنی علاوه بر اینکه قلم قوی دارد مسلط به محتوا باشد.
خلأ دیگر ما متون ضعیف است. کلی متون ضعیف دینی وجود دارد که نویسندگان ما خیلی وقتها به این متون مراجعه میکنند و این به کارشان آسیب میزند. متونی که سندیت و اعتبار لازم را ندارند و نویسندههای ما به دلیل عدم اطلاعات لازم سراغ همین منابع میروند و به کارشان لطمات جبرانناپذیر وارد میشود.
برای ارتقای ادبیات رضوی چه پیشنهادی دارید؟
امام رضا علیهالسلام روایتی دارند که اتفاقاً خواجه اباصلت هروی آن را نقل کرده است امام میفرمایند: لو علم الناس محاسن کلامنا لتبعونا، (مردم اگر محاسن کلام ما را بدانند از آن تبعیت میکنند). من دو سه برداشت از این حدیث شریف دارم. یکی اینکه مطالبی که میخواهیم از امام رضا علیهالسلام برای مردم منتشر کنیم، زیبا و جذاب باشد. دوم اینکه مواردی که میخواهیم نقل کنیم قابل الگوبرداری باشد. الآن مثلاً بیاییم معجزات امام رضا (ع) را بیان کنیم، زیبا و جالب است اما واقعیت این است که من بهعنوان یک انسان معمولی نمیتوانم الگوبرداری کنم، درحالیکه آداب غذا خوردن امام رضا (ع)، نامه نوشتن، نحوه صحبت کردن با فرزندشان که در تاریخ آمده و... را میتوانم الگوبرداری کنم. خوب است انتشارات مختلف و مراکز مذهبی فرهنگی ما بیایند در این زمینهها بیشتر سرمایهگذاری کنند. مخصوصاً اینکه مردم ما دیگر فرصت مطالعه کتابهای گسترده و سنگین و تخصصی را ندارند.
نکته سوم اینکه تجربه به من ثابت کرده قالب داستان کوتاه خیلی مخاطب پسند و مفید است. بههرحال انسان یک صفحه از یک کتاب حاوی داستانهای کوتاه را بخواند برایش مفید است و یک سود برده. پنجاه صفحهاش را بخواند پنجاه فایده برده. بنابراین شایسته است ما روی داستان کوتاه سرمایهگذاری جدی کنیم، نویسنده تربیت کنیم، حمایت معنوی و مادی کنیم که این داستانکها زیاد نوشته و چاپ شوند. یکی از عبارتهایی که وقتی حرم رضوی میرویم و در زیارت جامعه کبیره خطاب به امام میگوییم این است که: اللهم اجعلنی ممن یختص آثارکم، خدایا به من این توفیق را بده که آثار شما اهلبیت را برای مردم نقل کنم.
امام باقر علیهالسلام حدیثی دارند مبنی بر اینکه ما دوست داریم کسانی باشند که داستان زندگی ما را برای مردم بگویند.
ما اگر واقعاً روی این زمینه کار کنیم و داستانگو باشیم البته بر اساس منابع معتبر. این خیلی مفید است متأسفانه گاهی آثاری تألیف میشود که اصلاً معلوم نیست چی به چی هست و چهبسا با خرافات آمیختهشده باشد و موجب این شود که چهره تشیع و بزرگان این مذهب مخدوش شود. نویسندگان ما باید از منابع اصیل و محکم و استوار بهره بگیرند.
درباره کتاب "در جستجوی خورشید" که اخيرا در انتشارات بهنشر رونمایی شد برای ما توضیح بفرمایید و اینکه این کتاب چه قالبی دارد؟
در اصل این کتاب همان کتاب «امام رضا (ع) و زندگی» است که بهنشر از انتشارات قبلی خریداری کرده، پس در اصل این دو کتاب یکی هستند. قالب آنهم داستان کوتاه است.
کتاب "در جستجوی خورشید" به یاران و ارادتمندان امام رضا علیهالسلام اختصاص دارد. در طول سه سالی که امام هشتم مهمان خراسان بزرگ آن روزگار بودند، گروههایی با سلایق و رویکردهای مختلف خدمت امام رضا علیهالسلام میرسیدند که شرح برخی از آنها در این کتاب آمده.
کتاب دارای هشت بخش است و هر بخش آن به یک گروه از گروههای اجتماعی آن روزگار اختصاص دارد که در شهر مرو خدمت امام میرسیدند. مثل مردمی که ساکن خود شهر بودند گروههای دیگری را داریم مانند شیعیانی که از کوفه و حتی مدینه و بغداد که مسافت زیادی هم با مرو داشت و بیش از 2500 کیلومتر راه بود ولی آنها به شوق دیدار و زیارت امام رضا علیهالسلام میآمدند؛ یا برخی از دانشمندان قمی که از قم آمدهاند. شعرایی که به عشق دیدن امام رضا علیهالسلام میآمدند و با امام برخورد داشتند. اینکه امام به آنها چه گفتهاند، چه ملاقاتی بوده است، چه برخوردی کردهاند. همه اینها در این کتاب بهطور مختصر -و انشاءالله مفید-، آمده است.
من در این کتاب از منابع کهن استفاده کردم از منابع جدید استفاده نکردهام. از رجال کشی، رجال نجاشی، یا کتاب گرانسنگ عیون اخبارالرضا، یا مُسند امام رضا از کتاب مرحوم عزیزالله عطاردی و... استفادهشده است. حدود شصت نفر از یاران و ملاقاتکنندگان امام رضا علیهالسلام در مرو، در طول آن سه سال زندگی ایشان در این شهر، شناساییشده و اسامی و ماجراهای آنها در کتاب آمده است.
طبیعتاً چون هشت گروه بوده و هرکدام به عشقی آمدهاند و نگاه خاص خود را به امام رضا (ع) داشتهاند این نگاههای متفاوت و البته برخوردهای متفاوت امام که جذاب است در کتاب روایتشده.
سعی شده کتاب علمی ترویجی باشد، یعنی به درد عموم مردم بخورد، کار علمی قوی انجامشده اما با زبان و بیان ساده و قابلفهم.
چرا عنوان در جستجوی خورشید برای کتاب انتخاب شد؟
میدانیم خراسان یعنی سرزمین آفتاب. شاید قبل از ورود امام رضا علیهالسلام که اسم این سرزمین را خراسان گذاشتهاند، نمیدانستند سرزمین خورشید یعنی چه. یک دلیلش میتواند به خاطر این باشد که در مشرق قرارگرفته. اما چهبسا به عشق امام رضا علیهالسلام این اتفاق افتاده. حقیقت این است که امروز ایشان خورشید عالمتاباند، آفتابی که تمام ایرانیان، شیعیان و مسلمانان روی زمین، زیر سایه آن حضرت قرار دارند و زندگی میکنند.